आर्थिकन्यूज
विश्व व्यापार, लगानी र अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिस्पर्धाको युगमा कुनै देशले अपनाउने भन्सार (ट्यारिफ) नीतिले उसको आर्थिक छवि, व्यापारिक सहजता र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा ठूलो प्रभाव पार्छ । भारतलाई प्रायः “उच्च भन्सार दरको मुलुक” भनेर चिनाइन्छ । विशेषगरी अमेरिकी राजनीतिक नेतृत्व वा पश्चिमी सञ्चार माध्यमहरूमा भारतलाई भन्सार शुल्क बढाएर विदेशी उत्पादनलाई पन्छाउने देशको रूपमा चित्रण गर्ने प्रवृत्ति छ । तर प्रश्न उठ्छ — के यो धारणा तथ्यमा आधारित छ ? वा केवल अनुमान, अपूर्ण जानकारी र राजनीतिक एजेन्डाबाट प्रेरित छ ?
भारतका पूर्व राजदूत तथा प्रख्यात विज्ञ डा. मोहन कुमारका अनुसार, भारतका भन्सार दरहरूबारे फैलिएको यो धारणामध्ये धेरै अंश असत्य छ । किनभने व्यापार नीतिलाई केवल सुन्ने कुरा वा व्यक्तिगत अनुभवले होइन, तथ्याङ्कीय आधारले मूल्याङ्कन गर्नुपर्छ।
भन्सार शुल्क : धारणा र तथ्यबीचको अन्तर
कुनै मुलुकको बस्ने योग्यता भनेको उस संस्कृतिको स्तर वा विदेशी पाहुनालाई गर्ने सत्कार जस्ता कुरा व्यक्तिपिच्छे अनुभवमा फरक–फरक पर्न सक्छन्। तर भन्सार दर भने पूर्ण रूपमा संख्यामा मापन गर्न मिल्ने विषय हो । यसैले यसबारे “भारत उच्च भन्सार लगाउने देश हो” भन्ने जस्ता सामान्यीकृत टिप्पणीलाई तथ्यका आधारमा परीक्षण गर्नुपर्छ ।
विगत दुई दशकमा भारतले आफ्नो भन्सार संरचना चरणबद्ध रूपमा उदार बनाउँदै आएको छ । सन १९९० को दशकमा आर्थिक उदारीकरणसँगै भन्सार शुल्कमा उल्लेखनीय कटौती गरिएको थियो। त्यसयता भारतले विश्व व्यापार संगठन (WTO) को दायराभित्र रहेर प्रतिस्पर्धात्मक दर कायम राख्ने नीति अवलम्बन गरेको छ । तर अझै पनि अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा भारतलाई कहिलेकाहीँ “भन्सारमैत्री होइन” भनेर आलोचना गर्ने प्रवृत्ति देखिन्छ ।
गैर–कृषि उत्पादनमा भारतको भन्सार दर अमेरिकी वा युरोपेली उत्पादकहरूले भारतमा उच्च भन्सारको सामना गर्नुपरेको दाबी गरिन्छ। तर वास्तविक तथ्याङ्कले यसलाई समर्थन गर्दैन । सूचना प्रविधि (क्ष्त्) हार्डवेयर ः भारतले धेरैजसो क्ष्त् उपकरण, सेमिकन्डक्टर, कम्प्युटर र सम्बन्धित पार्टपुर्जामा ०% भन्सार तोकेको छ । साधारण इलेक्ट्रोनिक उपकरण :यहाँ औसत करिब १०.९% शुल्क मात्र लाग्छ।
कम्प्युटिङ उपकरण : औसत भन्सार दर ८.३% मा सीमित छ। यी दरहरू भारतका प्रतिद्वन्द्वी एशियाली देशहरूसँग तुलना गर्दा प्रतिस्पर्धी मात्र नभई कतिपय अवस्थामा अझै कम देखिन्छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय तुलना : भारत बनाम अन्य एशियाली मुलुक भारतलाई अन्य मुलुकहरूसँग तुलना गर्दा अझ स्पष्ट हुन्छ कि “भारतमा भन्सार दर अस्वाभाविक रूपमा उच्च छ” भन्ने दाबी कमजोर छ ।
भियतनाम : इलेक्ट्रोनिक उपकरणमा औसत करिब ८.५% भन्सार । तर केही श्रेणीमा यो ३५% सम्म पुग्छ । चीन : इलेक्ट्रोनिक्समा औसत ५.४%, तर केही श्रेणीमा २०% र कम्प्युटिङ उपकरणमा २५% सम्म । इन्डोनेसिया : इलेक्ट्रोनिक उपकरणमा औसत ६.३%, उच्चतम २०%, र कम्प्युटर सम्बन्धी उपकरणमा अधिकतम ३०% सम्म ।
यी तथ्यहरूले देखाउँछन् कि भारतले इलेक्ट्रोनिक्स तथा प्रविधि क्षेत्रमा लगाएको औसत भन्सार दर कतिपय मुलुकभन्दा बढी छैन । बरु, प्रतिस्पर्धात्मक रूपमा कम छ ।
कृषि, दुग्ध र अटोमोबाइलमा भन्सार संरक्षण
यद्यपि भारतले धेरै क्षेत्रमा खुला व्यापार नीतिलाई प्रोत्साहन दिएको छ, तर कृषि, दुग्ध र अटोमोबाइल क्षेत्र भने केही हदसम्म भन्सारद्वारा संरक्षित छन्। यसको कारण सीधै भारतको सामाजिक–आर्थिक संरचना सँग जोडिएको छ।
कृषि क्षेत्र : भारतमा करिब ५०% भन्दा बढी जनसंख्या अझै पनि कृषि निर्भर छ। यदि कृषि उत्पादनमा पूर्ण उदारीकरण गरियो भने सस्तो विदेशी उत्पादनको प्रवेशले किसानको जीवनस्तरमा ठुलो असर पार्ने सम्भावना छ ।
दुग्ध क्षेत्र : भारत विश्वकै सबैभन्दा ठूलो दुग्ध उत्पादन गर्ने मुलुक हो। तर यो उत्पादन प्रायः साना किसान र ग्रामीण अर्थतन्त्रसँग गाँसिएको छ। विदेशी प्रतिस्पर्धी कम्पनीहरूलाई सहजै प्रवेश दिनु भारतका किसानलाई मार पर्ने कुरा हो।
अटोमोबाइल : भारत आफ्नो अटोमोबाइल उद्योगलाई “मेक इन इन्डिया” रणनीतिभित्र प्रोत्साहन दिन चाहन्छ। यसकारण प्रारम्भिक चरणमा केही हदसम्म भन्सार सुरक्षा आवश्यक मानिएको छ।
यी संरक्षणहरूलाई अस्वाभाविक भन्दा पनि रणनीतिक तथा सामाजिक दृष्टिले अपरिहार्य भन्न सकिन्छ ।भारतको व्यापार–भारित औसत भन्सार दर सामान्यतया कुनै देशको भन्सार नीतिको मूल्याङ्कन गर्दा “ट्रेड–वेटेड एवरेज ट्यारिफ” (trade–weighted average tariff) हेर्ने गरिन्छ। यो गणनाले कुन क्षेत्रमा कति कारोबार भइरहेको छ भन्ने आधारमा औसत दर निकाल्छ ।
भारतको व्यापार–भारित औसत भन्सार दर अन्य विकासोन्मुख मुलुकहरूसँग तुलना गर्दा अत्यन्तै कम देखिन्छ। यसैले भारतलाई “भन्सार शुल्कको राजा” भन्ने भनाइ केवल प्रचारको उपज हो, तथ्यमा आधारित होइन ।
गलत धारणा किन फैलियो ?
भारतबारे गलत धारणा फैलिनुको कारण राजनीतिक एजेन्डा : विशेषगरी अमेरिकी राजनीतिमा “भारतले हाम्रो सामानलाई उच्च कर लगाउँछ” भन्ने लोकप्रिय नाराले मतदाता आकर्षित गर्ने काम गर्छ । आंशिक तथ्याङ्क प्रयोग : भारतले कृषि वा अटो क्षेत्रमा संरक्षण दिएको कुरा मात्रै देखाएर सम्पूर्ण भन्सार संरचनालाई “उच्च” भनेर चित्रण गरिन्छ । व्यापार वार्ता रणनीति : द्विपक्षीय व्यापार वार्तामा दबाब सिर्जना गर्न भारतलाई उच्च भन्सार देशको रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ । तर यस्ता धारणाहरू तथ्याङ्कीय विश्लेषणले खण्डन गर्छन् ।
भारतको नीति : उदारीकरण र संरक्षणबीचको सन्तुलन भारतले अपनाएको नीति पूर्ण उदारीकरण होइन, बरु सन्तुलित उदारीकरण हो । एकातिर, प्रविधि, इलेक्ट्रोनिक्स, कम्प्युटिङ, मेसिनरी जस्ता क्षेत्रमा भारतले खुला भन्सार नीति अपनाएको छ । अर्कोतिर, कृषि, दुग्ध र अटो जस्ता क्षेत्रमा देशको सामाजिक संरचना, रोजगारी र दीर्घकालीन हितलाई ध्यानमा राख्दै आंशिक सुरक्षा दिएको छ । यसरी हेर्दा भारतले न त अत्यधिक संरक्षणवादी नीति अपनाएको छ, ।जुन न त अन्धाधुन्ध उदारीकरण हो, बरु, आफ्नो आर्थिक हित र सामाजिक यथार्थ अनुसार सन्तुलन खोजेको छ ।
भारतबारे फैलाइएको “भन्सार शुल्क अस्वाभाविक रूपमा उच्च छ” भन्ने धारणा प्रायः गलत, अधुरो र राजनीतिक रूपमा प्रेरित छ । वास्तविक तथ्यले देखाउँछ-भारतले सूचना प्रविधि, इलेक्ट्रोनिक्स, कम्प्युटिङ जस्ता क्षेत्रमा प्रतिस्पर्धात्मक वा अझ कम भन्सार दर कायम गरेको छ । कृषि, दुग्ध र अटो क्षेत्रमा दिइएको संरक्षण भने सामाजिक–आर्थिक यथार्थ र राष्ट्रिय हितसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित छ ।
व्यापार–भारित औसत भन्सार दर हेर्दा भारतलाई “भन्सार शुल्कको राजा” भन्न कुनै आधार छैन। डा. मोहन कुमारका अनुसार, भारतले अपनाएको नीति तथ्यमा आधारित, व्यावहारिक र रणनीतिक छ । त्यसैले अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा भारतलाई गलत रूपमा चित्रण गर्नु केवल भ्रम फैलाउनु मात्र हो ।(लेखक पूर्व भारतीय राजदूत हुन)
