इन्द्र बानिया
कोरोना महामारीपछि नेपालभन्दा कमजोर मुलुकहरू निकै अगाडि बढिसके । महामारी पछि नेपाल जसरी अगाडी बढ्नु पर्ने थियाे त्यसरी अगाडी बढ्न सकेन । लामो समयदेखि हामीले मेजर रिफर्म नै गर्न सकेनौँ । हरेक वर्ष टालटुले काम मात्रै गर्यौ । आर्थिक नीति, भूकम्प र कोरोना महामारीपछि भएका प्रयास, सरकार र कर्मचारीतन्त्रलगायत विभिन्न समसमायिक विषयमा नेपाल आर्थिक रुपमा विकसित हुन नसक्नुका कारणबारे पूर्व उद्योगसचिव भरतबहादुर थापासँग चर्चा गरेका छाैँ । प्रस्तुत छ, उनै थापासंग आर्थिक न्युज डटकमले गरेको कुराकारीको सम्पादित अंशः
राजनीतिक परिवर्तनमा निकै अगाडि भए पनि हामी अर्थतन्त्रमा पछाडि छौँ । किन आर्थिकरुपमा पछाडि पर्यौँ ?
भूकम्प र कोरोना महामारीले हामीलाई निकै प्रभाव पार्यो । लामो समयदेखि हामीले मेजर रिफर्म नै गर्न सकेनौँ । हरेक वर्ष टालटुले काम मात्रै गर्यौ । २०४९ को रिफर्मपछि जुन किसिमको लहर आएको थियो त्यसलाई ५१ मा आएर विभिन्न कुराहरूले खराब बनाइयो । प्राथमिकतामा फरक–फरक पार्न थालियो ।
त्यो बेलामा हामीले रिफर्म गर्दा हाम्रो इन्भेष्टमेन्ट क्राइमेट साउथ एसियामा सबैभन्दा राम्रो थियो । छिमेकीहरूमा जुन हाम्रो सबैभन्दा ठूलो ट्रेडिङ पार्टनर छ, त्यो भन्दा हाम्रो धेरै नै राम्रो थियो । रिफर्म भनेको एक पटक गरिसकेपछि जिन्दगीभर पुग्ने होइन । त्यसलाई समय–समयमा गरिरहनुपर्छ ।
डब्लूटीओमा हामी जोडिएपछि बाटो खुल्यो तर हामीले त्यस अनुसारको उत्पादन बढाउन सकेनौँ । यी कारणहरूले पनि हाम्रो अर्थतन्त्र यस्तो अवस्थामा गएको हो । विशेषगरी रिफर्म र कोरोना नै मुख्य कारण हो ।
कोरोना महामारीपछि हामीभन्दा कमजोर मुलुकहरू निकै अगाडि बढिसके । बंगलादेशकै गार्मेन्टको कुरा गर्ने हो भने त्यहाँको गार्मेन्ट निकै माथि पुग्दा हामी स्वाट्टै सुक्यौ । महामारी पछिको स्टेपहरू लिनुपर्ने थियो । तर, हामीले त्यसपछि के स्टेप लिने भन्नेबारे केही पनि गरिएन ।
नीति नियम बनाउने बेलामा अरूको पछि लागेर आफ्नो खालको ल्याउन हामीले भुलेका हौँ ?
हामीले यसो गरेको होइन । हामीले त केही नै गरेका छैनौँ नि । राजनीतिक परिवर्तन भए । तर यसमा स्थिरता भएन । हरेक पार्टीले आफ्नै किसिमका लहरहरू ल्याउने गरे । कहिले केलाई प्राथमिकता दिएका छन् त कहिले केलाई । तर, अहिले मुखले हामी आर्थिक एजेन्डामा सँगै बस्नुपर्छ भन्न थाल्नु भएको छ ।
महामारीपछि छिमेकी देशहरू अगाडि गइसके । हाम्रोमा के–ले असर गरेको हो ?
नजिकका जुन पार्टनहरू छन् उनीहरूसँग हाम्रो तुलना नै हुन सक्दैन । उनीहरूको रिफर्म यति छिटो भयो कि उनीहरूले त्यसको अवस्था राम्ररी बुझेर गरे । उनीहरूकोमा उत्पादन पनि बढ्दो छ । यसले गर्दा उनीहरू निकै माथि पुगे ।
हामीकहाँ उत्पादन पनि छैन । कच्चा पदार्थ पनि छैन । हाम्रो युवा जनशक्ति पनि छैन । हाम्रो पावर सप्लाइलाई पावर सप्लाइ भन्दैन दुनियाँले । अझै पनि लोडसेडिङ नै छ । लेभर कष्ट पनि हाम्रो महँगो हुँदै जान थाल्यो ।
अहिले पुरानो खालको ब्युरोक्रेसी छैन । सबैलाई आफ्नो पोल्टामा हाल्न पाए भयो । हरेक पार्टीको पोल्टामा ब्युरोक्रेसी छ । त्यसले गर्दा सल्लाह दिनेको सीमा पनि कमजोर बन्दै जान्छ । यस्तो अवस्थामा जे आए पनि नेसनल पोलिसी भनेर गरिन्छ । योजनाहरू पनि जसको लिडरसिपमा छ त्यसकै अनुसार आउँछ । अर्को लिडरसिप आयो भने त्यसलाई पुरै परिवर्तन गरिदिन्छन् । यिनै कारणले हामी अल्मलिएका हौँ ।
यस्तो अवस्थाबाट हामी बाहिर निस्कनका लागि कसले के गर्नु पर्छ ?
पहिलो काम ब्युरोक्रेसीलाई ब्युरोक्रेसी बनाउनुपर्छ । कर्मचारीलाई पार्टीको कार्यकर्ता बनाउनु भएन । सल्लाह पनि सुन्नु पर्यो । ब्युरोक्रेसी सरकारको एडभाइजर पनि हो र इम्प्लुमेन्टर पनि हो । हाम्रो मन्त्रीहरूले आफ्नै कताबाट-कताबाट एडभाइजर ल्याउने गर्छन् । हामीले जानेको ब्युरोक्रेसी भनेको सचिव मन्त्रीको सबैभन्दा नजिकको सल्लाहकार हो । सचिव नै हो; जसले मन्त्रीको भिजनलाई इम्प्लिमेन्ट गर्छ । यसो नहुँदा प्राइरेटी पनि डाइभर्ट हुन्छ ।
बोल्दा र गर्दाको फरक एकदमै देखिन थाल्यो । पब्लिक कन्जप्सनको विषयमा जे पनि बोलिदिने गरिन्छ । हरेक पटक नयाँ स्लोगन ल्याएर नयाँ नेपाल बनाउने भन्दै के के बोलिन्छ । अहिले समृद्ध नेपाल भनिएको छ । समृद्ध नेपाल हुनका लागि मेजर इन्डिकेटर ९ वटा र सेकेन्ड इन्डिकेटर १२ वटा हुन्छन् । समृद्धिको इन्डिकेटरमा पहिलो सुरक्षा पर्छ । तर, यी इन्डिकेटरको जानकारी नै छैन, तैपनि समृद्ध नेपाल भनेर घोषणा गरियो । यो घोषणा भएको धेरै वर्ष भएको छैन तर नाम लिन धेरैले रुचाउन छाडिसके । यस्तै यस्तो कुराहरूमा हामी हराएका छौँ ।
चार पाँच जना मूल नेताहरूको हातमा मुलुक छ । 'हप्तामा एक पटक भएपनि सँगै बसेर चिया खाइदिनुहोस् । बाहिर फरक-फरक नबोलिदिनुहोस् । हामी नेपाल बनाउने कुरा गरेका छौँ भनिदिनुस् । अरू जम्मै हामी गर्छौँ पनि भनिदिनु । तर हामी काम गर्छौँ जस तपाईँहरू लिनु' भनेर ब्युरोक्र्याट्सले सल्लाह पनि दिएको हो । तर, गर्नु भएन ।
संसदले पनि एक किसिमको थिंक ट्यांकको रुपमा काम गर्न पाएन । दुई-तीन जनाको ह्विपले संसद् पनि संसद् जस्तो भएन । ब्युरोक्रेसी पनि ब्युरोक्रेसी जस्तो भएन ।
समृद्ध भनेको भौतिक कुराहरू मात्रै होइन । यसका इन्डिकेटरहरू स्वास्थ्य, शिक्षालगायतका विषय पनि हुन् । शिक्षालाई नै हेरौँ– यहाँ १२ पास गरेपछि यो मुलुकका पढ्न कोही चाहँदैन । कुनै बेला हामीले नेपालाई शिक्षाको हब बनाउँछौँ भनेका थियौँ । तर, त्यो कुरा अहिले हामीले बिर्सिसक्यौँ ।
कसरी देशलाई माथि लैजाने सकिन्छ त?
यो समय-समयले गर्ने कुराहरू हो । कुनै समयमा हामी १० प्रतिशत मात्रै मुलुकलाई चाहिने सिमेन्ट उत्पादन गर्दथ्यौं । अहिले हामीकहाँ चाहिने भन्दा बढी सिमेन्ट उत्पादन हुन सक्छ । तर हामीले बजार खोजिदिन सकेका छैनौँ । राष्ट्रिय प्राथमिकताको उद्योगकारुपमा परिणत गर्न धेरै मुस्किल परेको थियो । सामान्य रिफर्मका कारण नै अहिले यो ठाउँमा सिमेन्ट उद्योगहरू आइपुगे । राष्ट्रिय प्राथमिकताको उद्योगहरूले पाउने जे-जे सुविधा छन् ती सुविधा उनीहरूलाई दिँदा सिमेन्ट उद्योगहरू आत्मनिर्भर हुन पुगे । अहिले त सिमेन्ट निर्यात पनि गर्न सक्ने भयौं ।
एउटा कालखण्ड थियो चिनीमा हामी पूरै बाहिर निर्भर हुन्थ्यौ । सिमेन्टको जस्तै सुविधा दिएका कारण हामी चिनीमा आत्मनिर्भर भएका थियौं । एक लाख माग हुँदा उत्पादन दुई लाख बढी हुने गरेको थियो । तर, अहिले हामी फेरि त्यहि अवस्थामा पुग्यौं । बाहिरबाट चिनी आयात भएन भने हामी चिनी नै पाउदैनौं ।
उद्योग हो कि होइन भन्ने कुरालाई पनि हामीले वर्गीकरण गर्नुपर्छ । मिडिया, शिक्षा क्षेत्रलाई उद्योगकारुपमा मानिएको नै थिएन । कान्तिपुरलाई उद्योगमा वर्गीकरण गरिदिएपछि मात्रै मान्न थालियो ।
यस्तै अवस्था रहने हो भने चिनीको जस्तै अवस्थामा सिमेन्ट उद्योगहरू पुग्न सक्छन् । यस्तो भएमा नयाँ लगानी आउने त कुरै भएन । भएको पुरानो लगानी पनि त्यहाँबाट अन्तै जान सक्छ ।
अहिले हामीले सलाई कोर्ने काँटी समेत बाहिरबाट आयात गर्छौ । आत्मनिर्भर हुन नसक्नुमा जुन टेरिफ रिभिल्स भएपछि यसले सर्भाइफ गरेको आफ्नो वस्तुहरू फेरि बाहिरबाट ल्याउन थालियो । सन् २००४ मा डब्लुटीओको सदस्य बन्दै गर्दा हामीले फाइदा/बेफाइदाको विषयमा असाध्यै एनलाइसिस गरेका थियौं । नेगोसिएसनमा हामीले लिएको अडान सबैभन्दा राम्रो नै थियो । पछिल्लो चरण चाहिँ अफर हुनेबित्तिकै सबै खुलिहाल्यो । तर, डिमाण्ड त्यही अनुसार हामीले गर्न सकेनौं ।
पछि डब्लुटीओ आफैँ पनि सुस्त भएर गयो । हाम्रा जस्तो कमजोर मुलुकहरूलाई जे-जेमा सहयोग गर्छु भनेको थियो त्यसलाई सहयोग गर्न सकेन । त्यसले गर्दा हामीलाई कमजोर बनाउने बल पुग्यो ।
हाम्रोमा आर्थिक परिवर्तन किन देखिएन ?
मलाई जागिरको सिलसिलामा धेरै मुलुकहरू जाने संयोग मिल्यो । म लगायतको सरकारी टोली चीन गएको थियो । त्यो बेला चीनको अवस्था निकै कमजोर रहेको थियो । त्यो बेला माओले गरेको एउटा कुरा असाध्यै राम्रो लागेको थियो । त्यहाँ बोलेपछि त्यो पूरा गर्नैपर्ने थियो ।
तर, हाम्रोमा त त्यस्तो छैन । उद्योग नै बन्द गरेर राजनीतिक जुलुसमा लैजाने गरिन्छ । जो लगानीकर्ताहरू हाम्रोमा आउँछन् त्यसलाई हामीले शोषण गर्न आएको सम्झिन थाल्यौं । कामदारहरू पनि इमान्दार बन्न सकेनन् । त्यसपछि लगानीकर्ताहरूको मनोबल खस्कियो ।
काम नगर्ने, काम गरेर खानुपर्छ भन्ने वातावरण नै कमजोर भए । सरकारीसँगै धेरै उद्योगहरू बन्द भए । अहिले बन्द भएका उद्योगहरू चलाउने भनिरहेका छन् । हेरौँ, चलाएर देखाउन् ! चल्दै चल्दैन नि ।
१८ सालमा वीरगत्तज चीन मिल्स कारखाना कुन प्रविधिमार्फत चलेको थियो भन्ने पनि हेर्नु पर्छ । अहिले त्यसलाई सञ्चालन गर्नसक्ने अवस्था छैन । टेक्नोलोजीहरू कहाँबाट कहाँ पुगिसक्यो हामी जहिको त्यहि छौं ।
हामीले अरुसँग प्रतिस्पर्धा नै गर्न सकेनौँ । हाम्रो चिनी उद्योग त्यसै बन्द भएको होइन । जुन किसिमको प्राेडक्सन, प्रोडक्टिभिटीदेखि लिएर सामान्य ऊखूको उत्पादन पनि उनीहरूले निरन्तर रिसर्च गरे । त्यहीअनुसार उनीहरूले कम लागतमा उत्पादन गर्न थाले । हाम्रो लागत यसै पनि महँगो भयो । प्रतिस्पर्धा गर्न सकिएन । खुल्ला सिमाका कारण हामीलाई थप समस्या भयो ।
औद्योगिक घराना भनेर पहिले राष्ट्रले केहीलाई सम्मान पनि गरेको थियो । अहिले तिनीहरूको ट्रेडिङदेखि बैंकसम्म आफ्नै भए । उनीहरू सर्टकट बिजनेशमा लागे । एजेन्सी बिजनेशमा लागे । उद्योग गरेर हुँदैन भनेर उता लागे । हाम्रो बजार सानो छ । यहाँको लागि मात्रै टार्गेट गरेर पनि चल्दैन ।
कृषि क्षेत्र त दिगो हुन सक्थ्यो । त्यसमा किन काम गर्न सकेनौँ ?
सन् २०१० मा म रिटायर भएँ । त्यसपछि कृषिमा के सम्भावना छन् भनेर लिस्ट फाइनल पनि गरेको थिएँ । तर त्यसमा ती अनुसारको रिफर्म गर्न सकेनौं ।
कृषि क्षेत्रको कुन क्षेत्रमा बढी सम्भावना छ भनेर भन्यौँ भने थोरै कफी, थोरै चिया भन्ने आउँछ । यसले हाम्रो कृषि क्षेत्र पार लाग्नेवाला नै छैन । लगानी सम्मेलनका लागि संशोधन गर्ने भनिएको कानुनले पनि हुनेवाला केही छैन । करप्सनको जालो खोलिदिने मात्रै काम गर्छ ।
एउटै ठाउँबाट लगानीको प्रस्ताव स्वीकृत गराउनुपर्छ । छिमेकी देश चीनमै एउटै टेबलमा लगानी लिएर पुग्यो भने त्यहीँबाट पारित हुन्छ । अन्त कतै जानै पर्दैन । हामीले यसो गर्न सकेका छैनौं । लगानीकर्ताले झन्झट बेहोर्न चाहँदैनन् । हाम्रोमा त्यही झन्झट छ ।
श्रम शक्ति बाहिर पठाएका छौँ । विदेशी मुद्राको मुख्य स्रोतका कारण हाम्रो देश धानेको छ । नेपाली श्रमिकलाई लिएर काम लगाइदियौँ भनेर गरिएको श्रम सम्झौताबाट अरु गर्न भने सकेका छैनौं । कन्स्ट्रक्सन क्षेत्रको तालिम गराउन भन्दा हामीले त्यो तालिम नै गर्न सकेनौं । सुरक्षाकै अवस्था एकताका कमजोर बन्यो । त्यस्तो अवस्थामा कस्ले आएर लगानी गर्ने ? लगानीको सुरक्षा नै भएन । संसारको सबै मुलुकले लगानीकर्ता बोलाएको छ । हामीले बोलाए जस्तो भन्दा धेरै गुणा राम्रोसँग बोलाएको छ । हामीले नेपालबाट बाहिर लगानी पठाउन पनि सकेनौँ । ल्याउन पनि सकेनौं ।
हामी एक पटक पूरै रिथिंक गरेर रिफर्ममा जानुपर्छ । अहिलेको अवस्थालाई विश्लेषण गरेर रिफर्ममा नजाने हो भने हामी अझै तल झर्न सक्छौं । हावादारी कुराले काम गर्दैन । एउटा मन्त्रीले तीन वटा सचिव परिवर्तन गर्ने अवस्था छ अरुको त के कुरा गर्नु ।
के कुरालाई रिभाइज गर्दा हामी लयमा आउन सक्छौँ ?
अहिले हामी कस्तो अवस्थामा छौँ भन्ने पनि थाहा छैन । कति वर्ष अगाडिदेखि भन्दै आएका कुराहरू अझै पनि त्यही भन्दै आएका छौँ । खानी कति ठाउँमा पत्ता लागेका छन् । दैलेखमै पत्ता लागेको खानी आउने हो भने त्यसले ठूलो परिवर्तन गर्छ । भएका कुरालाई नै कसरी सदुपयोग गर्ने भन्ने मुख्य कुरा हो । अहिले एक दिन सामान रोकिदियो भने हामी समस्या पर्न सक्ने अवस्थामा आइसकेको छ ।
चियाको अक्सन नेपालमै हुनुपर्छ भनेर हामी भन्न थालेको चालिस वर्ष भइसक्यो । नेपाली चियालाई विदेशीहरूले ब्राण्डिङ गरेर बेचिरहेको छ । हामीले कपिराइटको क्लेम गर्न पनि सकेनौं । चीन कपी गर्ने हो भन्नेबाट अहिले अमेरिकालाई पछि पारेर अगाडी बढिसक्यो । टेक्नोलोजीमा पनि अगाडी नै पुगेको छ । हामीले पनि अब गरिखान्छौं भनेर एकमुष्टमै अठोट गर्नुपर्छ ।
आफ्नो उत्पादन हो भने त्यसलाई यो वस्तु हाम्रो हो भनेर भन्नु नै परेन । खुकुरी हाम्रो हो भनेर भन्नुको के अर्थ रहन्छ र ? हाम्रो हो यो भनेर विधिवतरुपमा दर्ता गर्ने काम सरकारले धेरै पहिलादेखि नै गर्दै आएको छ । धेरैका लागि कोशिस पनि गरिदिएको हो । सिंहदरबार वैद्य खानामा साढे तीन सय वर्षदेखिका इतिहास थियो । हामीकहाँ के के जडिबुटी पाइन्छ र के के बनाउन सक्छौं भन्ने रेकर्ड त्यहाँ छ । यो नहुँदा पनि चलिरहेको छ किन चाहियो इतिहास भनेर देश चलाइयो ।
त्यसलाई चित्त बुझाउनु पनि सकिएन । उत्पादन, उत्पादन विधि र त्यसको फरक के त भन्ने कुरा भएपछि मात्रै प्याकिङ हुन्छ । त्यति गर्न सकिएके थियो भने विधिवतरुपमा दर्ता गर्न सकिन्थ्यो । त्यो उहाँहरूले गर्न सक्नु भएन । त्यो क्षेत्र छुट्यो ।
मानिसहरूमा चासो भएर आएको छ । जसले दर्ता गर्छ उसको सुरक्षाको लागि हामीले राम्रो काम गरेनौँ भने त्यो यहाँ दर्ता हुँदैन । जसले संरक्षण गर्छ त्यहाँ गएर दर्ता हुन्छ ।
नेपाललाई नै चिनाउने गरेर अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा जानै सकिएन भन्नुभएको हो?
केही ब्राण्ड छन् । कमन बनाएका छन् । जग नभएको चिज जुनसुकै बेलामा पनि जान सक्छ । बाहिरका ब्राण्ड ल्याउनका लागि हामीले धेरै रोक्ने कोसिस पनि गरेका हौं । नेपालको चियाको नामबाट भारत, श्रीलंकाहरूले ब्राण्ड लैजान खोजे । त्यो लैजान हामीले रोक्न खोजेका थियौं ।
हामीहरू सबैकुरा अरुको भरमा हुन्छौं । आफ्नैमा राख्ने, आफै बनाउने भन्ने कुरामा हामीले अन्तिमसम्म बल गर्यौँ भने पनि राजनीतिले त्यसलाई थेग्न सक्दैन । राजनीतिमा अब छोडिदिनुस भन्ने खालको अवस्थामा हामी छौं । ब्युरोक्रेसीले लिएको अडानमा राजनीतिक तबरबाट छोडिएको थुप्रै उदाहरणहरू हामीकहाँ छन् ।
श्रमिक पठाएर हामी रेमिट्यान्सबाट देश चलाइरहेका छौं । त्यो धेरै दिन चल्दैन । रेमिट्यान्सको पैसा विकासमा जोड्न सकिएको छैन । यसो हुनुमा राज्यले लगानीकर्ताहरूलाई विश्वासनियता नै दिन नसकेर हो । किन नेपालमै लगानी गर्ने भन्ने कुराहरू हामीले पहिले बनाएका थियौं । कुनै पनि हालतमा तिम्रो सम्पत्तिलाई राष्ट्रियकरण गर्दैनौं भन्ने जस्ता सात वटा स्टेन्थ बनाएका थियौं । लगानीकर्ताहरूलाई अहिले ग्यारेन्टी नै छैन । अहिले त्यस्तो छैन ।
समाजवादउन्मुख भनेर हामीले भनिरहेको बेला लगानीकर्ताहरू बुझ्छ भन्ने सोचका छैनौं । उनीहरूले यस्तो भनिरहेको वातावरणमा उनीहरू किन आउछन् लगानी गर्न । हाम्रोमा विदेशी लगानीकर्ता पनि आएका छैनन । नेपालकाले पनि लगानी गर्न चाहिरहेका छैनन । बरु नेपाली लगानी गर्न सक्ने लगानीकर्ताहरूले आफू बाहिर बसेर परिवारका सदस्यहरूलाई अगाडी बढाएर बाहिर लगानी लगिरहेका छन् ।
हाम्रो नेपालका लगानीकर्ताहरूले नेपालमा लगानी गर्न राम्रो छ नभनेसम्म बाहिरको लगानीकर्ताहरू आउने कुरा नै भएन । तर, हाम्रा लगानीकर्ताहरूले राम्रो छ नै भन्दैनन् । हाम्रैले बाहिर लगिरहेका छन् । हाम्रो बजार सानो भएकोले सानो लगानी आउछ आए पनि । तर नेपालबाट जाने लगानी ठूलो जान्छ ।
नेपालमा श्रमिकहरूले नै देशलाई पत्याइरहेका छैनन् । नेपालमा केही काम छैन भनेर बाहिर कुदिरहेका छन् । हामीसँग नभएको भन्ने केही छैन । तर, देखाउने बेलामा छ भनेर देखाउन नै सकनौँ । किसानले उत्पादन बेच्न सकेको छैन । एग्रोबेस उद्योगहरूले कच्चा पदार्थ चाहियो भने बाहिरबाट ल्याउनु पर्ने बाध्यता छ । कुुखुरालाई चाहिने चारो नेपालमा कसै उत्पादन हुन्छ अनि बाहिर गएर त्यो चारो बनेर आउछ । यस्ता बाध्यतामा हामी छौँ ।
हाम्रोमा देखिएका समस्याहरूको समाधान गर्न थुप्रै कुराहरू सुधार गर्नुपर्छ, राजनीति परिवर्तन गरेर मात्रै केही हुने होइन ।
श्रमिक होइन सामान निर्यात गर्न के गर्नु पर्छ ?
अहिले हामीसँग यो बेच्ने भन्ने पनि छैन । बाहिर श्रमिक जानु नराम्रो नै होइन । त्यहाँ सिप सिकेर नेपालमा आएर केही गर्नु पर्छ । केहीले बाहिर सिकेको सिपलाई नेपालमा आएर सदुपयोग पनि गरेका छन् । कतिपय त यहाँ गर्छु भनेर आएर दिक्क भएर फेरि उतै फर्किएका पनि छन् ।
हाम्रो डिमाण्ड के हो, हामीले के के अफर गर्न सक्छौं भन्नेबारे सबैले संगै बसेर एकै मुखले भन्नुपर्छ । यताउता गरेर हुँदैन । यी कुराहरूको ग्यारेन्टी गर्न सकेनौं भने अगाडि बढ्न सक्दैनौँ । राजनीति कहाँ छ कहाँ त्यहाँ गयो भने थाल-थालमा मासु भात आउँछ भनेर बोलाउने अनि त्यहाँ उद्योग बन्द हुन्छ । उद्योगपतिलाई गाली गरेर कसरी हुन्छ ।
सिमा व्यवस्थापन हाम्रोमा जस्तो कमजोर अरु कतै छैन । अरु देशहरूमा पनि खुल्ला सिमा छन् । युरोपमा एउटामा भिसा लियो भने सबै मुलुक घुम्न पाइन्छ । तर, त्यहाँ छुट्टाछुट्टै स्ट्रेन्थ छ । तर, हाम्रोमा सिमा एक दिन रोकिदियो भने हामी के के नि भएजस्तो गरेर आपतमा परेझै गर्छौँ । सबैसँगै बसेर समाधान नगर्ने हो भने हाम्रो कमजोर हुनेबाहेक अरु दिन आउने विकल्प छैन ।
लगानीकर्ताहरूलाई हामीले ढुक्कको वातावरण बनाइदिनु पर्छ । मकै उत्पादन गर्नेहरूलाई त हामीले यो वातावरण बनाइदिन सकेका छैनौं । यहाँ उत्पादन गर्छन अनि उतै लैजान्छन् र यहाँ ल्याएर महँगोमा बेचिदिन्छौं । धान पनि यहाँ उत्पादन गर्छन उता लगेर चामल बनाएर ल्याएर नेपालीलाई महँगोमा बेचिदिन्छन् । यी समस्याहरू छन् । यसलाई सुधार गर्नुपर्छ ।
हामीले धेरै अनुभव पनि बटुलिसक्यौँ। हाम्रो स्ट्रेन्थ के हो र हामीलाई खराब के कुराले गर्ने रहेछ भनेर थाहा पाइसकेका छौं । त्यो अनुसारको रिफर्मलाई निर्ममरुपमा समिक्षा गर्नु पर्छ । सुधार गर्नु पर्छ ।
कपडा उद्योग चलाउँछौँ भनेर भनिरहेका छौँ । त्यो कहिलेको मेसिन त्यसलाई चलाउने भनेर कति पैसा सकाउछौं अनि फेरि थन्किन्छौँ ।
नेपालमा सबैभन्दा राम्रो औषधि बनाउँछन् भन्ने छाप बसेको थियो । तर, अहिले पनि यसलाई राम्रो भनिएको छ । यो कुरालाई लिएर नयाँ प्रविधि ल्याएर शुरु गर्नु छैन । खाली पुरानो नै चलाउने अनि पैसा सकाउने अन्तिममा बन्द गर्ने गरिन्छ ।
उद्योगी व्यापारीको क्यारेक्टर कसरी डिफाइन गर्ने ?
संसारभारका उद्योगी व्यापारीको क्यारेन्टर भनेर उस्तै नै हुन्छ । अमेरिकाको पनि यस्तै छन् अनि नेपालको पनि उस्तै छ । पैसा भनेर सबैभन्दा डराउने जनावार हो । जता ओरालो उतै बग्दै जान्छ ।
व्यापारी चरित्र र राष्ट्रिय चरित्र फरक हुने रहेछ । यहाँ व्यापारिक चरित्र बढि हाबी भएको छ । नाफा मात्रै हेरेको छ । उनीहरूलाई पार्टीले नै ल्याएर सदस्य बनाएर सांसदसम्म बनाइदिएका छन् । हामीले सबैलाई चिनैकै थियौं । त्यहि अनुसार व्यवहार पनि गर्दथ्यौँ ।
उहाँहरू त्यहाँबाट भएन भनेर पूरै ट्रेडिङतिर लाग्नु भयो । बैंक उसैको छ, व्यापार, उद्योग, बीमा सबै उसैको छ । नुनदेखि सुनसम्म उसैको छ । हामीले जति पनि नीति नियम बनायौं व्यापारीको डिमाण्डमा टालटुल मात्रै गर्ने काम गर्यौँ । राष्ट्रियरुपमा समीक्षा गरेर गरेकै होइन ।
हामीलाई चाहिएको वास्तविक कुरा के हो भनेर पनि गर्न सकेनौं । कतिजना चाइना हाइहाइ भनिन्छ । कतिजना इन्डिया हाइ हाइ भनिन्छ । चीन भारतसंग हामीले लिन सक्ने फाइदा के हो भनेर केहि गर्न नै सकेनौं । आफ्नो कन्फरटेबल बनाउँदा बनाउँदै कति दशक बिते ।
राष्ट्रिय बजेट अफठ्यारो अवस्थामा पुग्यो । सरकारको आम्दानी छैन । भएको पनि कता कता छरिएको छ । पाँच वर्षपछि आफ्नो पालिका, ठाउँ कस्तो बनाउने भन्ने योजना नै छैन । माथिको निर्देशन अनुसार सबैको चित्त बुझाउँदा बुझाउँदै छरिएर राम्रो नतिजा दिन सकेको छैन ।
